Antecedentes históricos de la fraseología latina: Siglo XVII

XVII11. Iohannes Posselius escribió una calligraphia oratoria linguæ Græcæ que se publicó en numerosas ocasiones. En ella recomienda que el griego y el latín deber aprenderse a la par.[i] Posteriormente habla de la imitación que hicieron los romanos de los griegos no sólo en las artes liberales, sino también en las formas de hablar y en los vocablos.[ii] Posselius afirma que no es posible aprender todos los modos de hablar por medio de las reglas de sintaxis, por ello hizo su libro como un suplemento de estas reglas con el fin de que se pudieran extraer de éste varias fórmulas y construcciones más completas.[iii]

Para Posselius fueron los ejes de su trabajo la proprietas, venustas y la copia. Manifiesta además que así como entre los autores latinos hay una gran diferencia en lo que respecta a la frase, pues cada uno tiene un estilo particular, también para los griegos dependiendo del género hay una variación considerable.[iv] Enumera después los autores que eligió y las causas de su elección; aduce como ejemplo a Cicerón entre los latinos y a Demóstenes y a Isócrates entre los griegos. Aunque propone a estos dos autores como modelos, tuvo que recurrir a los demás escritores griegos. Esto se explica porque ni Demóstenes ni Isócrates escriben sobre algunos temas importantes para el uso activo de la lengua griega.[v] Por último el mismo Posselius explica cómo consignó las frases y menciona la consideración que tuvo al momento de hacer su libro, pues omitió algunas partes para que fuera un libro accesible.[vi]

En un pequeño poema dedicado al libro de Posselius se recomienda que quien quiera aprender las formas para escribir bien debe desentrañarlo, pues se afirma que allí encontrará muchísimo del esplendor ático. Inmediatamente después el poeta asegura que es posible aprender en no muchas páginas las peculiaridades propias de las frases a las que denomina “flores de un bello lenguaje”, es decir,  la variada abundancia de palabras, todas las partes que componen el hablar bien y añade que además están muy bien dispuestas.[vii]

xvii22. Ioannes Philippus Pareus escribió un lexicon Plautinum in quo elegantiæ omnium simplicium vocabulorum Antiquæ linguæ Romanæ, velut Indice quodam absolutissimo, accurate eruuntur et explicantur en el que promete una división tripartita, primero las voces simples (el lexicon), luego las frases divididas en tipos (la phraseologia) y el tercero a los realia.[viii]

Escribió también una calligraphia Romana sive Thesaurus Linguæ Latinæ quo omnes Phrases, et Formulæ elegantiores, quotquot exstant in tribus Linguæ Romanæ Classicis Authoribus, en la que enlista frases de Plauto, Terencio y Cicerón. Definió además el concepto de “frase”.[ix] Es en este libro donde cumple la segunda parte que prometió después de su lexicon Plautinum.[x] Es interesante observar que se refiere al lector como “filólogo”.[xi] Tras lo anterior y después de transcribir una carta de un tal Taubmann nos dice, con un rigor filológico que anuncia lo que pasará en el s. XVIII y XIX, de qué ediciones se valió para poder consumar su obra.[xii]

 

XVII3

3. Wolfgangus Schönslederus es autor del promptuarium Germanico-Latinum. Hoc est, phraseon liber. Empieza con un programa del autor en senarios yámbicos en una de cuyas partes  que en su trabajo están contenidos los modos alemanes en lengua latina de manera copiosa.[xiii] En su carta a los jovenes alemanes que estudian latín afirma que para poder progresar en el estudio de la literatura, el ejercicio principal que debe llevarse a cabo es la escritura. Para que este propóisito se cumpla deben existir libros adecuados de los cuales los jóvenes puedan extraer palabras y locuciones que les permitan facilmente traducir de una lengua a otra.[xiv] Argumenta además que, aunque los libros del mismo género que le precedieron son bastantes, siempre suelen tener alguna deficiencia.[xv] Es por eso que escribió este libro al que llama liber phrasium.[xvi] Después manifiesta la dificultad que representa decir ciertas cosas en latín que en alemán son muy usuales.[xvii] Posteriormente explica su método y los objetivos de su obra en diez puntos,[xviii] entre los que destacan: el punto I en que asegura que no sólo incluyó las palabras simples, sino también las combinadas (verba coniuncta);[xix]  el punto VI en el que hace mención de los proverbios afirmando que requieren atención especial;[xx] el punto VII donde aclara que este libro no es sino un compendio, en el que puso lo más notable y recóndito del latín recomendando su apparatus, que es más extenso;[xxi] el punto IX donde dice que adjuntó los nombres de los autores, sobre todo de Cicerón;[xxii] y en el punto X advierte que hay que tener cuidado con las frases y elegir con cautela las que sean útiles. [xxiii]

 

4. John Clarke escribió unas formulæ oratoriæ, in usum scholarum concinnatæ. Las formulas en este libro son aquellas que también se conocen con el nombre de fórmulas de transición y que en la teoría fraseológica moderna se han denominado unidades fraseológicas funcionales. Es decir, su clasificación depende del papel que jueguen dentro del discurso.[xxiv] Este libro está enfocado a los jóvenes que quieren escribir en latín y respeta estrictamente las antiguas divisiones de la retórica.[xxv] Su método se expone desde la página 23 hasta la página 37.[xxvi] Se incluye además un poema en hexámetros en el que se habla del propósito de la obra y del contenido, así como de la utilidad que puede tener si se le sabe aprovechar. A las fórmulas en este poema se les denomina formulæ transitionum y a través de ellas se puede conseguir la copia facundæ linguæ si los jóvenes saben sacarle provecho.[xxvii]

De igual modo se expone en una lista, a manera de índice, la distribución de la obra. Es interesante observar en este trabajo la manera en que se clasifican las unidades fraseológicas funcionales. El método que sigue el autor se divide en dos: los themata y la praxis. El indice es el siguiente:

 

I. In EPISTOLIS, ubi adhibentur Formulæ. I. Salutandi. 2. Compellandi. 3. Valedicendi. 4. Subscribendi. 5. Dandi.

2. In THEMATIBUS, sunt Formulæ 1. Narrandi sive proponendi. 2. Partiendi, Distribuendi vel Dividendi. 3. Confirmandi in genere. 2. Per Causam, rationis scilicet et argumenta proferendi. 3. Contrarium. 4. Similitudinem. 5. Exemplum, autores inducendi. 6. Testimonium, antiquorum dicta citandi. 4. Objiciendi. 5. Confutandi. 6. Concludendi. I. In genere. 2. In specie, per Recapitulationem.

                                        exclamatione.

2. Pathopoeiam in                      interrogatione

                                        admiratione, et c.

3. In DECLAMATIONIBUS; ibi in usu sunt Formulæ. 1. Compellandi Auditores. 2. Ordiendi in genere, primo. 2. In specie. I. Benevolos faciendi a Persona Auditorum et nostra. 2. Advesariorum. 2. Insinuandi. 3. Conciliandi. 4. Moderandi. 5. Narrandi vel Exponendi. 6. Confirmandi. 7. Confutandi. 8. Perorandi. Sed in his nihil fere differunt a Themate.

Secundo, generales formulæ, quæ his omnibus in communi competunt, sunt 1. Transeundi. 2. Continuandi. 3. Abrumpendi.

2. Formulæ ad Materiam.

Accusandi. Admirandi, Asseverandi, Consolandi. Consulendi. Corrigendi. Culpandi. Dehortandi. Deliberandi. Deprecandi. Dissuadendi. Dubitandi. Exclamandi. Excusandi. Hortandi. Illudendi. Gaudendi. Gratias agendi. Lamentandi. Laudandi. Lætandi. Metuendi. Minandi. Monendi. Objurgandi. Obstupescendi. Obtestandi. Officium agnoscendi. Opem ferendi. Opponendi. Petendi. Pollicendi. Precandi bene et male. Provocandi. Querendi. Reprehendendi. Rogandi. Suadendi. Vendicandi. Vituperandi.

 

Su manera de consignar estas fórmulas es muy parecida a la de Erasmo, pero amplia un poco más la mayoría de ellas.[xxviii]

 

5. Johannes Amos Comenius escribió un orbis sensualium pictus. Entre otras cosas, sugiere que, si se quiere traducir su orbis pictus, se pueden obtener tres ventajas.[xxix] Es de particular interés la segunda ya que hace mención de las Voces y Phrases,[xxx] que se pueden aprender tanto en la lengua latina como en las lenguas vernáculas y que se encuentran acomodadas en su obra. Respecto a la tercera Comenius dice que esta traducción debe ser confrontada con el texto latino y que cada vocablo traducido debe corresponder a uno latino.[xxxi] Además recomienda añadir comentarios y advertencias, pero sólo de aquellas palabras en que el uso latino difiere del uso vernáculo.[xxxii]

Es autor también de una obra titulada ianua aura linguarum. En ésta, Comenius nos habla de la manera en que se enseñaba el latín en su tiempo en varias escuelas.[xxxiii] Por unos cuantos años se les enseñaban muchísimas reglas gramaticales, complejas y obscuras, en su mayoría inútiles.[xxxiv] En ese mismo tiempo se les rellenaba con conceptos de objetos sin objetos, es decir, no se les mostraban cosas que pudieran designar por medio de esos conceptos (para que, con un objetivo más claro, se creara una impresión más fácil y duradera en el alumno), tampoco se les enseñaban las conjunciones de vocablos, propias de cualquier lengua.[xxxv] Al respecto, Comenius afirma que aunque se conozcan millones de palabras, si el alumno no sabe cómo usarlas, no tiene ninguna utilidad que las aprenda.[xxxvi] Tampoco es posible que  se forme un discurso con palabras sueltas y separadas.[xxxvii]

Después explica el propósito de su obra: hacer una epítome de toda la lengua, de modo que se incluyan todos los vocablos y frases que existen en un solo corpus, para que se aprendan en poco tiempo y con poco esfuerzo y se abra la posiblidad de acceder a los autores reales de manera fácil, amena y segura.[xxxviii]

Hay también dos ejemplos que Comenius propone para demostrar que su obra no sólo señala las construcciones sintácticas, también proporciona cierto accidente etimológico, esto es, el género, la declinación, la conjugación, etc.[xxxix] Estos ejemplos constituyen un testimonio fidedigno de lo que el docente esperaba del discente en varias de las obras que expongo en este capítulo.

 

Por ejemplo, del período 169. haleces salitas nobis afferunt el joven recordará facilmente que halecem es de género femenino. Del período 420. qui iis vescatur tendrá en cuenta que vesci no se construye con acusativo, sino con ablativo.[xl]

Si los analizamos, veremos que son oraciones que cuentan con un contexto determinado y que demuestran alguna peculiaridad gramatical. Es posible extrapolar esto a las obras que tratan el tema de las frases, esto es, que los ejemplos se expongan en contexto, para que el alumno extraiga la estructura que subyace en ellos.

Después el autor revela su preocupación por ampliar la obra e incorporar en ella una phraseologia[xli] que, junto con otras incorporaciones,[xlii] daría como resultado un thesaurus.[xliii]

Esta ianua se puede, según el mismo autor, también concebir con el nombre de seminarium, pues se fijó como meta que los jóvenes tuvieran un poco de luz dentro del caos que representa distinguir y aprovechar un método.[xliv] Además están contenidas en esta ianua los fundamentos para poder hacerse con una infinita cantidad de vocablos y frases.[xlv] Esto último, dar luz a los alumnos para la elección de un método efectivo en el aprendizaje del latín y proponer las bases para la obtención de más copia verborum -que por supuesto incluye las phrases-  fueron, en esta obra, los principales objetivos de Comenius.[xlvi]

Por último promete que continuará perfeccionando su trabajo. Mientras tanto manifiesta su deseo, mediante una pregunta, de que alguien se sirva de su método no sólo para enseñar a hablar con propiedad mediante frases de los autores clásicos, sino también para enseñar a hablar de manera selecta.[xlvii]

Existe también, del mismo autor el lexicon atriale.[xlviii] En este lexicon Latino-Latinum, no fue la intención del autor reunir de manera exhaustiva todas las frases, adagios, etc. de todos los autores, sino sólo una selección y muestra que permitiera acercar al alumno al estudio de las elegantiæ y le diera las herramientas para que él mismo pudiera aprender a seleccionar las frases que le fueran útiles.[xlix]

XVII4En las siguientes páginas propone las fronteras que debe haber para el estudio de las locuciones, las elegancias y las fórmulas. Afirma que se debe evitar que el alumno las use de manera indiscriminada y que piense que le es lícito crear las propias. En cambio, sugiere que se debe crear la costumbre de expresar sus pensamientos por medio de las fórmulas de los buenos autores que ya están establecidas y han sido aceptadas por la tradición.[l] Estas fórmulas deben ser imitadas en primer lugar.[li]

Tras la lista de nombres de autores cuyas frases se incluyen en el lexicon, se propone un ejercicio para poder utilizarlo.[lii] Se les debe proporcionar cualquier cosa en latín que, con la guía del lexicon intentarán revestir con nuevos y adecuados matices.[liii] Tantas veces cuantas sea necesario, hasta que sepan imitar a la perfección las frases o adagios de los autores y acomodarlas para sus propósitos.[liv] Cosa que merece atención y una disciplina hasta cierto punto ininterrumpida.[lv]

 

XVII56. William Walker publicó una phraseologia Anglo-Latina or, Phrases of the English and Latin Tongue. En el prólogo, que está en inglés, describe cómo es que publicó este trabajo y las vicisitudes que tuvo que afrontar para poder hacerlo.[lvi]
Consignó las entradas en orden alfabético. De cada entrada proporciona una serie de ejemplos numerados en dos columnas, cada uno con su correspondiente latino en la segunda columna. A éstas entradas las llamó phraseologia Anglicana or, Anglicisms Latinized.[lvii]

XVII67. William Robertson escribió una phraseologia generalis. Para este momento y ya en la portada del libro, se habla de cuncta opera phraseologica, es decir, que se tiene consciencia de que hay más trabajos de este tipo y este libro pretende ser un compendio de lo que se había publicado hasta este momento.[lviii] En su prefacio hace mención de la fraseología y del uso que tiene tanto para docentes como para discentes. Asegura que existen muchos trabajos de este tipo y que cada autor tiene su método, pero que el propósito es el mismo, a saber, que los jóvenes aprendan latín mucho más rápido.[lix] Después afirma que algunos de los fraseólogos han creído conveniente usar la traducción (ya sea en inglés, en francés o alguna otra lengua) para poder enseñar una lengua que es más desconocida, como el latín, sobre todo a los que inician su estudio.[lx] Algunos otros, dice Robertson, han prescindido de la traducción y, proponiendo y describiendo fraseológicamente, han dejado que quien lo desee complete el estudio de las frases. Esto es más complicado para alguien que comienza el aprendizaje del latín.[lxi] En tercer lugar habla de los autores que seleccionaron algunos enunciados en lengua vernácula y los tradujeron al latín, haciendo manifiesta la variedad que se puede tener, es decir, la copia. Ésto es muy útil para los que ya llevan algún tiempo estudiando latín, pero no para los demás.[lxii] Por último menciona a aquellos autores que propusieron el aprendizaje de los idiomata, es decir, las fórmulas usuales y propias de una lengua particular, como ejemplo aduce las partículas, que son frecuentísimas y utilísimas para poder entender las phraseologias en las lenguas.[lxiii] Es pues, como el mismo autor indica, un trabajo que intenta reunir de manera sinóptica los beneficios de todos los demás trabajos de su tipo en un solo volumen.[lxiv]

 

xvii78. Christianus Grüneberges publicó un polymnemon sacer biblicus continens Novi Testamenti Græci vocabula primitiva, phraseologias, dictaque cardinalia cuncta. Este libro promete contener las phraseologias del Nuevo Testamento tanto en griego como en latín. No cuenta con un prólogo, pero en la carátula promete que en un año el que lo lea y lo memorice sabrá las palabras necesarias para poder leer el Nuevo Testamento en griego.[lxv] En primer lugar se enlistan las palabras con su traducción al latín y en segundo lugar están escritas las llamadas phrases, en donde se recogen tanto maneras de hablar propias del NT[lxvi] como UFs.

 

1. Ioannes Posselius (1565-1623): calligraphia oratoria linguæ Græcæ (1600)

[i] p. [7] 3: “Vt antiquitus nihil eruditum habebatur absque Musica, et apud Comicos, qui se literas didicisse negant, aiunt se non didicisse Musicam, ita et hac nostra ætate qui literas Græcas non didicerunt, inter doctos numerari non possunt, ut quidam non invenuste dixit, Qui non Græca simul iunxit documenta Latinis, | Hic vere docti nomen habere nequit.” Y al final de su prólogo al lector, p. [15] 11: “Hunc igitur laborem in commodum studiosæ iuventutis a me susceptum, candide Lector, æqui bonique consule, et pro virli Græcas literas, quarum cognitio ad omnes disciplinas liberales, et artes cognitione dignas, et ad fontres veræ de Deo doctrinæ, ianua et clavis est, iuvare et promovere perge, meque et meos benevolentia complectere. Vale.”

[ii] p. [7-8] 3-4: “Primum enim ut ad Philosophiæ cognitionem sine hac lingua aditus non patet, sic nec Latina lingua sine Græca recte intellegi potest. Vt enim optimi quique Latini autores a Græcis omnes ingenuas artes et honestas disciplinas acceperunt, ita iidem multis in locis eorum imitatores facti sunt, et Græcas loquendi formas expresserunt, neque vero id solum, sed etiam plurima Græca vocabula in sua scripta transtulerunt, ut Ciceronis, Virgilii, Horatii, et aliorum monumenta ostendunt.

[iii] p. [14] 10: “Quamquam enim Græcæ Syntaxios cognitio adolescentibus in huius linguæ studio versantibus, multum adiumenti adfert: tamen omnes Græce loquendi modi, ab uno aliquo verbo descendentes, in Syntaxi tradi non possunt. Confeci itaque hunc librum, tamquam supplementum Syntaxios Græcæ, unde pleniorem constructionem, et varias loquendi formas, et quidem cum delectu studiosi adolescentes depromere possint.”

[iv] ibidem: “Ex tota autem dispositione, ex varietate autorum, ex quibus singula collegimus, ex tabulis, quibus pleraque comprehensa, et discentibus, tamquam in speculo ob oculos posita sunt, facile vident homines eruditi, tria hæc, videlicet proprietatem, venustatem et copiam dicendi, mihi in hoc opere proposita esse. Vt autem inter Latinos autores magnum discrimen est, quod ad phrasin atinet (alium enim alio elegantius locutum esse constat) ita et Græcos scriptores, ex quibus hic liber collectus est, inter se nonnihil Græco dicendi genere differre, negari non potest.”

[v] p. [14-15] 10-11: “Sed ut Ciceronis loquendi modos aliorum Latinorum autorum dicendi formis libenter anteferimus: sic et Demosthenem, Isocratem, et reliquos, qui ad hos proxime accedunt, aliis anteponendos esse, concedimus. Cum autem ex his præstantibus artificibus phrases et dictiones, quibus rem præsentem Græce exprimere cupiamus, habere non possumus, ex reliquis scriptoribus, apud quos exstant, illæ sumendæ, et ad nostrum institutum accommodandæ sunt.”

[vi] p. [15] 11: “Etsi vero singulas constructiones et phrases multis exemplis illustrare et rem longe lateque extendere potuissem, tamen duxi brevitati studendum, et opus contrahendum, denique omissis non necessariis tantum necessaria ponenda esse, ne voluminis magnitudo supra modum cresceret, et iuventus pretii magnitudine gravaretur.”

[vii] p. [20] 16: “Fridiricus Sylburgius Ὅστιςκαλλιγράφουςγνωμῶνδεδαήμεν᾿ἐέλδῃ | μορφὰς (τῶνδὲκαλῶντοῖσικαλοῖσιπόθος) | Δεῦρ᾿ἴθι, Ποσσελίουτὴνβίβλοντήνδ᾿ἀνέλιττε. | Ἀτθίδοςεὑρήσειςἔμπλεονἀγλαΐης. | Γνήσιατῶνφράσεωνἰδιώματα, καλλιεπείης | ἄνθεαἠδὲλόγωναἰόλονεὐπορίην, | ἄλλάτεεὐεπίηςμέρηἐνσελίδεοσιδιδάσκει, | οὐπολλαῖςμὲνἰδεῖν, ἀλλὰμάλ᾿εὐμεθόδοις.”

2. Ioannes Philippus Pareus (1576-1648): lexicon Plautinum in quo elegantiæ omnium simplicium vocabulorum Antiquæ linguæ Romanæ, velut Indice quodam absolutissimo, accurate eruuntur et explicantur (1614); calligraphia Romana in qua velut Thesauro linguæ Latinæ omnes Phrases, et Formulæ elegantiores, quotquot exstant in optimis Linguæ Romanæ Classicis Auctoribus (1616)

[viii] p. [18] 2b: “Eaque causa triplex ἀνθολογῶν volumen conficere institui. Vnum quod simplicium dictionum elegantias contineret: alterum quod φράσεις Comicas certis classibus, ceu titulis communibus, comprehenderet: tertium destinavi τοῖςπράγμασι quorum ambitus universam naturam includit.”

[ix] p. [16] 5b: “Conjunctionem vocabulorum vulgo e Græco φράσιν nominant: Latini Formulas. Huic quoque observationi certum dabimus libellum in quo sub titulis synonimis, omnes Elegantiæ ex præstantissimis auctoribus consignari debent.”

[x] p. [20] : “Meminisse te credo, Lector benevole, quas fecerim annis abhinc aliquot, quando primitus in lucem darem M. Accij Plauti Comoedias, nostra cura elaboratas. Nimirum triplex Florilegium continuare institueram ex Authore illo profundæ Latinitatis primipilari. Partem unam nunc nuper accepisti, Lexicon Plautinum. Alteram Phraseologiam indigitavimus. Eccillam iam nunc tibi cum maximo foenore. Neque enum Plauti inibi continentur duntaxat purioris sermonis flosculi: verum etiam Afri Comici: nec non dissertissimi Romuli nepotum M. Tullij Ciceronis.”

[xi] pp. [16-17]: “Dedimus istius καλλιγραφίας Linguæ Latinæ luculentum specimen: quod vobis, adeoque omnibus philologiæ et Eloquentiæ studiosis nunc jam magnopere commendamus.” En la carta al lector, p. [20]: “Lectori Philologo salutem.”

[xii] pp. [21-22].

3. Wolfgangus Schönslederus (1570-1651): promptuarium Germanico-Latinum (1618)

[xiii] p. [10] vv. 28-37: “En struximus tibi Promptuariam cellam, | Latinitatis copioso adornatam | Penu inde quidquid patria lingua proferre | Consuevit; invenire tute Romano | Sermone possis. Hanc subi penuriam, | Et affatim deprome, quæ tuos cedant | Parata in usus, sive penna tingenda | Est musico liquore, seu disertorum | In verba Romulidum expedire vis linguam. | Plus permanent reposta mente, quam ventre.”

[xiv] p. [11] A3a: “Ad progressum in linguæ Latinæ litteratura faciendum, cum haud paucæ sunt viæ, tum præcipua ac palmatia est scribendi exercitatio. […] Iam vero ut ad hanc facultatem perveniatur (cum rudi ætate erudienda mihi iam res est) opus videtur esse libris idoneis, ex quibus ignara Latinæ linguæ pueritia ad vernaculas voces, ac locutiones Latine reddendas bona verba et propria possit depromere, immo promta facili negotio reperire.”

[xv] p. [12] A3b: “Enimvero generis huius librorum tanta huc usque prodiit copia, ut et mirum sit, et novos scribere, otio abutentis esse videatur. Verum tamen si singulos eorum intuearis, haud aberit quin quædam desideres.”

[xvi] ibidem: “Quamobrem et suasu doctorum, meorumque voluntate maiorum adductus sum, ut hunce librum phrasium conscriberem et concinnarem: præsertim ubi veterum obsaturati, nova concupiscimus, et in his, quam in illis aut plura aut meliora credimus reperturos.”

[xvii] pp. [12-13] A3b-A4a: “Adde quod plurima se obtulere, quæ patriæ linguæ sunt consuetissima, et tamen adhuc Latina sua caruere.”

[xviii] p. [13] A4a: “Porro quid usurus indidem exspectare debeat, his declaro capitibus.”

[xix] “I. Verba posui non solum simplicia, sed etiam coniuncta, ita ut uno in loco habeas, quod in pluribus quærere sit molestum.”

[xx] ibidem: “VI. proverbia non attigi, aut parcissime, cum quia ignotiora fere sunt, tum quia alium virum otiumque desiderant.”

[xxi] p. [14] A4b: “VII. præclariora, reconditiora, et ipsa Latinitatis adyta ab hoc libro secrevi, alium in locum iam olim congesta, nec non suo tempore, si maioribus visum fuerit, lucem adspectura. Quid enim? tu universas Latinæ linguæ divitias in nucem velut Homerum includas? Alia quadam, ac nisi me fallit animus, nova utilissimaque ratione ex omnibus, probis inquam dignisque Latio scriptoribus, thesaurum congessi, unde de omni re ac materia scribere varie, copiose, eleganterque possis.” Este apparatus es citado en reiteradas ocasiones por distintos autores. Desafortunadamente no he tenido acceso a él.

[xxii] ibidem: “IX. Auctorum adieci nomina, sicubi opus esse videbatur; in communibus ac notis non adieci. Et ubi plura verba lunulis seu hypodiastole distincta sunt, intellegendum est omnia unius esse auctoris secundum ea positi. Ciceroni nomen addidi, ubi qui est singularius; in ceteris fere omisi.”

[xxiii] ibidem: “X. ad extremum hoc moneo, iudicium in verbis phrasibusque adhibendum: et ex copia, quæ usui esse debent, seligenda. Verum cum iudicandi facultate pleumque careant adolescentes, manductione opus erit magistri, vel periti.”

4. John Clarke (¿?-1658): formulæ oratoriæ, in usum scholarum concinnatæ (1630)

[xxiv]cf. cap. I, p.

[xxv] p. [[13-14]] 23-24: “In THEMATE porro nostro, (ne novam formam cudere cogamur, a Declamationibus diversam) ut in Declamationibus quinque tantum generales partes proponimus, viz. Exordium, Narrationem, Confirmationem, Confutationem, Conclusionem; aut sex, secundum versiculum, Exorsus, Narro, Seco, Firmo Refuto, Peroro, ut magno illi Vossio, aliisque placere video.”

[xxvi] p. [[13]] 23: “Formulæ illæ omnes a pag. 38, ad usque pag. 81 cap. 10. DECLAMATIUNCULIS solum conveniunt; in quibus Exordiendi, Insinuandi et Moderandi formulas adhibemus; atque initium dicendi sumitur a circumstantiis Loci, Temporis, ac Personarum, et c. Aunque más adelante (p. 32) se disculpa por su método diciendo: Ignoscas, quæso nobis ἀμεθοδίαν nostram, etiam dum Methodum quandam tibi pollicemur, neque enim aliter commode facere potuimus, præsertim cum non δεύτεραι (ut est in proverbio) verum etiam ἕβδομαιφροντίδεςσοφώτεραι.”

[xxvii] p. [[16]] 29: “O Fortunatos nimirum, bona si sua norint, | Agricolas (olim cecinit Maro:) sed bona norit | Si sua, nostrarum puerilis turba Scholarum, | Fortunata mage est, seritur meriturque colonis | Flava Ceres multo sudore: Scholastica vero | Plebs habet hic, variis congestas Transitionum | Fasciculis formas: facundæ copia linguæ, | Ceu foecunda seges, seritur metiturque labore | Alterius. Restat pueris ut in horrea tantum

Comportent; transferre suum prudenter in usum. Nath. Clark”

[xxviii] p. [[11]] 18: “Non alia de re, puto magnum illum litterarum Atlantem, Erasmum Roterodamum adductum esse, ut in tantillas minutias descenderet, cum ad Copiam suam Verborum se diverterit, studiosæ juventutis gratia contexendam. Quin imo ipsusmet, hasce quas Ego (ut ut illum haud passibus æquis insequar) lineas primas Formularum et Trasitionum, usui Scholis fore non exiguo, observavit.”

 

5. Johannes Amos Comenius (1592-1670) ianua aura linguarum (1631); lexicon atriale (1657); orbis sensualium pictus (1658)

[xxix] p. [16] 4a: “Si tamen Vernaculis etiam linguis eum plæceat concinnari; alia tria de se promittit bona.”

[xxx] ibidem: “II. Serviet idem Libellus, Vernaculis in Scholis vernacule tractatum ediscendæ Linguæ Vernaculæ toti et a fundamento: quoniam, per prædictas Rerum descriptiones, Linguæ totius Voces et Phrases, suis apte locis digestæ reperiuntur”

[xxxi] p. [17] 4b: “III. Inde novum emergit commodum, ut ea ipsa versio Vernacula, Linguæ Latinæ promtius suaviusque addiscendæ serviat: ut in hac Editione videre est, Libello toto iam translato, ut Verbum Verbo e regione respondeat ubique…”

[xxxii] ibidem: “Possentque in fine adjici quædam etiam Observationes, et Monita; de iis solis, in quibus Latinæ Linguæ consuetudo a Vernacula recedit. Nam, ubi nihil receditur, nihil moreri opus est.”

[xxxiii] Comienza a hablar de esto en la p. [9]: “Cognitum Scholis non satis fuisse verum et genuinum linguas tradendi modum hactenus, rei ipsa loquitur. Consenescebant plerique, qui se dediderant literis, circa vocabula: soli Latinæ linguæ decem et plures anni tribuebantur; imo tota ætas, tardissimo eoque exili, et operæ pretium non refundente profectu.” Y en la p. [12]: “Denique si quis linguæ discendæ gratia tot transmittat annos, ecquando ad realia veniet? Quando sanioris Philosophiæ cognitione imbuet animum? Quando in Sacrosancta Theologiæ adyta intrabit? vel medicorum arcana perquiret? vel Iurisconsultorum volumina evolvet? quando ad finem studiorum perveniet? et quod maius, quando tam anxie quæsitæ eruditionis praxin, in Ecclesiæ et Reipublicæ bonum exercebit? Certe vel (propter huius vitæ brevitatem) nunquam, vel sero admodum; sentietque vitam præparationibus vitæ consumtam esse.

[xxxiv] p. [10]: “Distinebatur nimirum, imo distendebatur iuventus præceptionibus Grammaticis infinite prolixis, perplexis, obscuris, maiorem partem inutilibus, annis aliquot; hæc prima crux.

[xxxv] ibidem: “Tum per eosdem annos effarciebatur vocabulis rerum sine rebus; id est, nec res vocibus illis exprimendæ (quo facilior, firmior, et evidentiori cum utilitate impressio fieret) monstrabantur; nec vocum iuncturæ, cuiusvis linguæ propriæ, ostendebantur: manifesto utrinque errore.

[xxxvi] ibidem: “Voces enim, quia rerum signa sunt his igniratis quid significabunt? Noverit puer milles millena vocabula recitare si rebus applicare non novit, quiem apparatus iste usum habiturus est?

[xxxvii] ibidem: “e solis etiam separatis vocabulis orationem exsurgere posse qui sperat, idem speret arenam in manipulos colligari posse, aut e coemento murum erigi absque calce.

[xxxviii] pp. [12-13]: “Omnium itaque votis optandum erat, Epitomen aliquam linguæ totius ita construi, ut omnes quotquot habet voces et phrases, in unum redactæ corpus, brevi temporis spatio, laboreque exiguo perceptæ, facilem, iucundum, tutum ad reales authores transitum præstent.

[xxxix] pp. [19-20]: “Et ut Grammatica quoque subsidium haberet, ita vocum connexionem institui, ut non solum Syntactica constructio, sicubi a vernacula recedit, sed et etymologicum aliquod accidens (genus, declinatio, coniugatio, et c.) innueretur.

[xl] ibidem: “Exempli gratia e periodo 169. (haleces salitas nobis afferunt) facile puer halecem generis feminini esse meminerit. E periodo 420. (quis iis vescatur)vesci non accusativo, sed ablativo iungi, observabit, et c.

[xli] p. [20]: “Addituri quoque phraseologiam brevem et accuratam…

[xlii] pp. [20-21]: “…tractarus item de homonymis, paronymis et synonimis utilissimum: denique Grammaticam ad compendiosam facilitatem, celeremque praxin, ex veris naturalis didacticæ legibus concinnatam: adeoque didacticæ ipsius, pro docentibus et discentibus synopsin…

[xliii] p. [21]: “…quæ omnia uno comprehensa volumine, thesaurum quendam primæ scholasticæ eruditionis repræsentare possunt.

[xliv] p. [22]: “Visum autem est seminarij potius insignire nomine opellam hanc, quia rerum et sermonis par hic cura, illudque enixe, quæsitum, ut et confusum rerum chaos distinctionis, aliquam lucem, in sapientiæ tyronum oculis nanciscatur

[xlv] ibidem: “et vocum phrasiumque infinitæ congeriei certe substernantur radices; eoque modo primi et fundamentales totius eruditionis, morum atque pietatis formentur conceptus.

[xlvi] ibidem: “Hic inquam, scopus fuit, quem attigisse tantum abest ut glorier, ut primus etiam defectus agnoscam et confitear.

[xlvii] pp. [22-23]: “Interim vero utinam aliquis eximie doctus, Latinæque Linguæ potens, exorari queat, ut hac eadem vel simili methodo, easdem materias plenius, pertractare, classicorumque authorum phrasibus non iam amplius propie solum, sed eleganter insuper et nervose omnia eloqui, docere velit?

[xlviii] Las transcripciones de este libro fueron tomadas de: http://comlex.pbworks.com/

[xlix] p. [11]: “Nec denique nostrum fuit omnia Authorum (Phrases, Adagia et c.) exhausta et huc congesta velle: sed gustum tantum dare verum, directorioque instruere vero, quo adjuti utiliter Authorum campos pervolitare, apicularumque instar Elegantiarum et Sapientiæ flosculos ipsimet comportare, condocefiant.

[l] p. [13]: “Ne tamen sibi permissi elegantiarum loco monstra forte pariant, detinendi etiamnum intra cancellos sunt: nempe ut non ad lubitum phrases, tropos, adagia, fingere sibi licere putent, sed loquendi formulis receptis, Authorum bonorum, conceptus mentis efferre consuescant.

[li] p. [14]: “…simulque quorum [authorum] phrases et formulas tutius imitari liceat attendere, consuescant Discipuli…

[lii] p. [17]: “Quibus autem exercitiis adhæc perpoliri debebunt Discipuli?”

[liii] pp. [17-18]: “Offerendum illis quidvis Latinum seu ex Ianuæ seu ex Atrii Textu, aut undecunque desumtum erit, cui illi Lexici hujus ductu novos induere, eosque decoros, tentabunt vultus.

[liv] p. [18]: “Idque tam diu, donec recte imitari, Authorumque allegatas phrases, vel adagia, proposito suo apte accommodare sciant

[lv] ibidem: “quæ res attentionem, et continuatam aliquousque diligentiam, requiret.

[lvi] p. [11]: “This experience put me upon it, above teny years agoe, to Compose a Book of English and Latin Idioms, to be a help to young Scholars in such difficulties, as giving them Proper Latin Phrases for those English Proprieties, wich I observed them too frequently to render into Barbarous Latin…”

[lvii] p. [13]

7. William Robertson (1650-1680): phraseologia generalis (1681)

[lviii] El título completo p. [12]: “Phraseologia generalis; continens quæcumque sunt scitu necessaria, et Praxi, usuique studiosorum Philologicorum, maxime utilia, in cunctis operibus Phraseoloicis, Anglico-Latinis, seu Latino-Anglicanis, hucusque, hic, in lucem editis; eaque succincte, et methodice, disposita; in gratiam studiosæ juventutis, et ad faciliorem, ac foeliciorem, in studiis suis Philologicis, progressum. Que se encuentra también en inglés: A Full, Large, and General Phrase Book; comprehending, Whatsoever is Necessary and most Usefull, in all other Phraseological Books, (hitherto, here, Published;) and Methodically Digested; for the more speedy, and Prosperous Progress of Students, in their Humanity Studies.”

[lix] p. [14] A3: “Exiguas non esse, neque paucas, (Immo, multas esse potius, et permagnas, easque cum facilitate et jucunditate conjunctas) utilitates, quas libri Phraseologici adferre solent, et exhibere, tam Præceptoribus et Prælectoribus in docenda, quam discipulis et studiosis in discenda, lingua aliqua parum nota, præsertim Romana, seu Latina, non tantum in Scholis literarum humaniorum celeberrimis, sed et in orbe toto literato, comprobatum est et expertum: Atque idem id luculenter etiam assentatur ac demonstrant opera hujusmodi Phraseologica, adeo frequentia, a viris multis eruditis, et in literatura humaniore versatissimis, ad varias linguas, facilius, commodius, et jucundius, docendas et ediscendas in lucem edita, et juri publico, usuique communiori comparata et exhibita: quæ istiusmodi opera, licet, pro variis authorum suorum geniis, et in geniis structura et methodo, in publicum, prodiere multifaria, attamen omnia in hunc scopum unice collimant et ad hunc solum usum adaptantur, ut juventus literaturæ Romanæ studiosa, sive, Latinæ literaturæ et eloquentiæ dicata, expeditiores et jucundiores faceret progressus.”

[lx] p. [15]: “Atque inter eos Phraseologicos authores eruditos, quidam in conatibus istis maxime experti, felicissimam sibi videntur instituisse viam, et utilissimam opinantur se selegisse methodum, quum linguam aliquam magis familiarem aut vulgarem (ut Anglicanam, Gallicam, etc.) adjunxissent, ad linguam aliam minus notam, (ut Romanam, seu Latinam) edocendam et intelligendam: ut sic, in utraque lingua, tam nota, quam ignota, pari passu procederent utriusque linguæ Phraseologiæ, unico quasi intuitu prospiciendæ, et inter sese mutuo conferendæ, atque ita, ut lingua minus nota, per aliam notiorem, magisque familiarem, facilius et promptius, ab intellectu redderetur aprrehendenda: quæ sane methodus, captui tyronum et initiatum est apprime accommodata.”

[lxi] ibidem: “Alii vero, satis se fecisse studiosis æstimantur, si puram putam linguam addiscendam, ex authoribus selectioribus, absque ulla interpretatione, Phraseologicωs proposuissent ac descripsissent, et studiosorum ipsorum diligentiæ ac industriæ, Phraseologiarum translationem seu expositionem indagandam et reddendam reliquissent: Atque hæc merhodus, studiosis initiantibus, multo difficilior est et operosior.”

[lxii] pp. [15-16] : “Deinde alii, ad methodum quasi locorum communium, sententias quasdam in vulgari lingua selegerunt generales, et communiores, et postea ex authoribus, in erudita, sed non adeo nota, nec familiari lingua, magis elegantibus, Phraseologias varias, multas, et in magno numero, sententiis hisce, in vulgari lingua, communioribus, synonimas, seu æquipollentes, addiderunt, vel potius, catervatim accumularunt eo præcipue fine, ut studiosus quisque selectum haberet magis copiosum: In qua quidem methodo, in studiis suis provectiores, commoda habent varia sibi suppeditata; sed reliquis, in literis humanioribus non adeo progressis, parum prodest hujusmodi methodus.”

[lxiii] p. [16]: “Denique, alii prodiere viri literati, qui in hoc præcipue incubuerunt, ut Idiomata, i. e. proprietates, seu loquendi formulas maxime proprias, et linguis tam eruditis, quam vulgaribus seu vernaculis, communius et frequentius usitatas, ut et, Particulas, in omnibus fere linguarum istarum sententiis sæpissime ocurrentes, (Particulæ namque cujusvis, ad intelligendas Phraseologias, in lingua quavis usurpatas, non parum conducunt) studiosis proponerent ediscendas, et in studiorum suorum Praxi et exercitiis, pro virili constanter imitandas.”

[lxiv] pp. [16-17]: “Mihi igitur serio perpendenti, quanam ratione, hæc et hujusmodi incommoda et obstacula, ex studiosorum via, et progressu eorum in studiis, commodius amoveri possent; restare solummodo videbatur cuncta hæc opera Phraseologica, vel saltem eorum optima, in prædictis methodis descripta, studiosorum usui, methodice, et ordine distincto ac proprio, simul, et una, proponere eorumque diligentiæ ac industriæ, succincte et quasi Synopticωs exhibere; quod maxime, in volumine hoc edendo, ut scopus præcipuus intendebatur, et in causa necessario, fuit, quod in molem tantam excrevit; molis tamen apparentem hanc incommoditatem, usus istorum omnium authorum, in omnibus prædictis methodis simul repræsentatus, et fructus studiosis exinde proveniens, abunde compensabit.”

8. Christianus Grüneberges (fl. s. XVII): Polymnemon Sacer Biblicus continens Novi Testamenti Græci vocabula primitiva, phraseologias, dictaque cardinalia cuncta (1688)

[lxv] p. [4]: “Eo sane ordine disposita, ut tota Græca lingua Sacra Græceque fandi copia unius anni spatio citra omnem fere molestiam plane addisci et comparari queat, servata saltim methodo ea, quam Græcæ Grammaticæ Præfatio tradit.”

[lxvi] Al parecer, esto responde a que era más sencillo ejemplificar con algo que tuviera contexto. Por ejemplo, en la p. [30] 19 se encuentra la siguiente entrada: “ἸωσὴφκατῴκησενεἰςπόλινλεγουμένηνΝαζαρέτ Josephus habitavit in civitate dicta Nazaret” en lugar de la simple estructura como, por ejemplo, κατοικέωεἰςτόποντινα.